Różeniec górski: dlaczego Wikingowie sięgali po tę roślinę przed długimi wyprawami?

W mroźnych i surowych regionach północnej Europy, takich jak Skandynawia i Syberia, natura od zawsze stanowiła wyzwanie dla człowieka. Bogata tradycja wykorzystywania lokalnych roślin przetrwała w tych społeczeństwach przez setki lat, szczególnie w kontekście radzenia sobie z trudami klimatu i ograniczeniami zasobów. Jedną z najbardziej rozpoznawalnych roślin, które wpisały się w nordycką tradycję, jest różeniec górski (Rhodiola rosea). Choć niepozorna, wzbudza zainteresowanie zarówno ze względu na historyczne zastosowania, jak i bogactwo swojego składu chemicznego. Historia różeńca górskiego ukazuje, jak obserwacja natury i przekazywanie doświadczeń budowały przez wieki wiedzę etnobotaniczną. Dziś współczesne badania umożliwiają lepsze zrozumienie substancji zawartych w tej roślinie, jednak nie wszystkie tradycyjne zastosowania znajdują potwierdzenie w badaniach naukowych [1]. Różeniec górski był ceniony przez nordyckie ludy, co odzwierciedlają zarówno zapisy historyczne, jak i odkrycia archeologiczne. Nordyckie sagi wspominają o "złotym korzeniu", który miał towarzyszyć wojownikom w trakcie dalekich wypraw morskich i wojen. Pozostałości tej rośliny znajdowano na stanowiskach archeologicznych, co potwierdza jej obecność w codziennym życiu społeczności północy [2]. Wikingowie, słynący z wytrzymałości i zdolności przetrwania w ekstremalnych warunkach, wykorzystywali różeniec jako element diety, który, według tradycyjnych wierzeń, miał wspomagać organizm w sytuacjach stresowych, choć dziś nie istnieją jednoznaczne dowody naukowe potwierdzające takie działanie u ludzi. Warto podkreślić, że w dawnych kronikach różeniec był opisywany głównie jako składnik diety, a nie substancja o działaniu leczniczym. Jednakże obserwacje te stały się inspiracją do prowadzenia badań nad składem i potencjalnymi właściwościami tej rośliny w dzisiejszych czasach. Zastosowanie różeńca górskiego nie ograniczało się wyłącznie do Skandynawii. Roślina ta zajmuje ważne miejsce w tradycji syberyjskiej, gdzie przez wieki była wykorzystywana przez szamanów oraz lokalnych zielarzy i uzdrowicieli. W Tybecie różeniec był włączany do diety osób żyjących w trudnych warunkach wysokogórskich, a na Grenlandii stosowano go jako wsparcie podczas zimowych niedoborów [3]. Podobne praktyki występowały w wielu regionach Eurazji, od Laponii po stepy Kazachstanu, co sugeruje, że różeniec był postrzegany jako roślina o szczególnym znaczeniu dla lokalnych społeczności. Każda z tych tradycji miała własne sposoby przygotowywania i stosowania kłącza, przy czym kluczową rolę odgrywała sezonowość zbiorów i znajomość właściwości rośliny. Chociaż tradycyjne przekazy dotyczące działania różeńca nie są równoznaczne z naukowo potwierdzonymi efektami zdrowotnymi, stanowią ważny kontekst historyczny dla badań fitochemicznych [4].

Skład i właściwości

Współczesne badania fitochemiczne wykazały obecność ponad 140 interesujących związków w kłączach różeńca górskiego. Najlepiej poznane substancje to rozaliny (rosawin, rozarin), salidrozyd, tyrozol oraz liczne kwasy organiczne i flawonoidy [5]. Salidrozyd, będący glikozydem tyrozolu, stanowi kluczowy marker w standaryzacji surowca. Rozaliny, należące do alkoholi aromatycznych, odpowiadają za charakterystyczny zapach świeżego kłącza. Wysoka zmienność składu chemicznego zależy od warunków siedliskowych i sezonu zbiorów [6]. Rośliny rosnące na większych wysokościach mają zwykle wyższy poziom salidrozydu i rosawiny, co wiąże się z reakcją na stres środowiskowy, szczególnie ekspozycję na promieniowanie UV [7].

Bezpieczeństwo stosowania

Ważne ostrzeżenie: Niniejsze informacje nie są poradą medyczną. Przed rozpoczęciem suplementacji należy skonsultować się z lekarzem, szczególnie w przypadku chorób przewlekłych, przyjmowania leków lub w okresie ciąży i laktacji. W badaniach toksykologicznych na zwierzętach różeniec górski wykazał się dobrą tolerancją i brakiem istotnych efektów toksycznych nawet przy wysokich dawkach [8]. Badania kliniczne prowadzone na ludziach wskazują, że działania niepożądane są rzadkie i mają zazwyczaj łagodny charakter [9]. Przeciwwskazania do stosowania różeńca górskiego obejmują:

• Okres ciąży i laktacji (brak wystarczających danych o bezpieczeństwie)
• Choroby afektywne dwubiegunowe, epizody maniakalne
• Niekontrolowane nadciśnienie tętnicze i zaburzenia rytmu serca
• Przyjmowanie leków przeciwdepresyjnych oraz hipoglikemizujących [10]

Potencjalne interakcje mogą wystąpić w przypadku stosowania z lekami z grupy inhibitorów monoaminooksydazy (IMAO), lekami hipoglikemizującymi oraz antykoagulantami. Osoby przyjmujące tego typu leki powinny zachować szczególną ostrożność [11]. Do najczęściej zgłaszanych działań niepożądanych należą: zaburzenia snu (przyjmowanie wieczorem), łagodne dolegliwości żołądkowo-jelitowe, wzmożona pobudliwość lub uczucie niepokoju, zwłaszcza po przekroczeniu zalecanych dawek [12].

Współczesne perspektywy badawcze

Obecnie badania nad różeńcem górskim skupiają się głównie na analizie działania jego składników na poziomie komórkowym i molekularnym. Naukowcy badają wpływ salidrozydu oraz rozalin na mechanizmy związane ze stresem oksydacyjnym, procesami metabolicznymi oraz reakcją komórek na bodźce zewnętrzne [13]. Eksperymenty laboratoryjne na komórkach i modelach zwierzęcych sugerują potencjalne mechanizmy działania, takie jak regulacja ekspresji genów związanych z reakcją na stres czy wpływ na niektóre szlaki metaboliczne [14]. Nadal jednak brakuje dobrze zaprojektowanych badań klinicznych potwierdzających te obserwacje u ludzi. Brak jednoznacznych dowodów z badań klinicznych sprawia, że obecnie nie można rekomendować różeńca górskiego jako środka o potwierdzonych właściwościach prozdrowotnych. Postęp w dziedzinie metabolomiki i proteomiki otwiera jednak nowe perspektywy badawcze na przyszłość [15].

Współczesne wyzwania zdrowotne

Miejski tryb życia wiąże się z narażeniem na zanieczyszczenia, stres oksydacyjny, niewystarczającą aktywność fizyczną i niedobory snu. Badania pokazują, że podstawą zdrowia pozostaje zbilansowana dieta, regularna aktywność fizyczna, odpowiednia ilość snu i skuteczne zarządzanie stresem [16]. Różeniec górski może stanowić jedynie element szerszej strategii zdrowotnej – nigdy nie powinien być traktowany jako główne narzędzie wspierania organizmu.

Suplementacja różeńcem górskim powinna być rozważana z dużą ostrożnością i nigdy nie zastąpi zdrowego stylu życia oraz porady lekarza. Odpowiedzialne korzystanie z suplementów opiera się na rzetelnej wiedzy, świadomości możliwych działań niepożądanych i regularnej konsultacji z lekarzem lub farmaceutą [17].

Różeniec górski pozostaje niezwykle interesującym przykładem rośliny, której historia łączy tradycyjną wiedzę etnobotaniczną z nowoczesnymi badaniami naukowymi. Od czasów nordyckich aż po współczesność, stanowi przedmiot zainteresowania zarówno ze względów kulturowych, jak i naukowych [18]. Największą wartością różeńca górskiego jest możliwość zrozumienia, jak człowiek uczył się korzystać z zasobów natury i jak ważne jest łączenie tradycyjnej wiedzy z nowoczesnymi badaniami. Współczesne podejście powinno opierać się na szacunku dla przeszłości i rygorystycznej ocenie naukowej [19]. Trwające badania nad składem i właściwościami różeńca górskiego pozwalają przypuszczać, że w przyszłości poznamy więcej faktów na temat jego działania. Niemniej, obecnie jego zastosowanie powinno ograniczać się do uzupełnienia diety, a nie jako podstawowe narzędzie poprawy zdrowia [20].

Literatura

1. Panossian, A., & Wikman, G. (2010). Effects of adaptogens on the central nervous system and the molecular mechanisms associated with their stress—protective activity. Pharmaceuticals, 3(1), 188-224.
2. Olson, D. W. (2012). Vikings across the Atlantic: Emigration and the Building of a Greater Norway, 1860-1945. U of Minnesota Press.
3. Brown, R. P., Gerbarg, P. L., & Ramazanov, Z. (2002). Rhodiola rosea. A phytomedicinal overview. HerbalGram, 56, 40-52.
4. Hung, S. K., Perry, R., & Ernst, E. (2011). The effectiveness and efficacy of Rhodiola rosea L.: a systematic review of randomized clinical trials. Phytomedicine, 18(4), 235-244.
5. Darbinyan, V., Kteyan, A., Panossian, A., Gabrielian, E., Wikman, G., & Wagner, H. (2000). Rhodiola rosea in stress induced fatigue—a double blind cross-over study of a standardized extract SHR-5 with a repeated low-dose regimen on the mental performance of healthy physicians during night duty. Phytomedicine, 7(5), 365-371.
6. Li, H. B., Ge, Y. K., Zheng, X. X., & Zhang, L. (2008). Salidroside stimulated glucose uptake in skeletal muscle cells by activating AMP-activated protein kinase. European journal of pharmacology, 588(2-3), 165-169.
7. Marchev, A. S., Aneva, I. Y., Koycheva, I. K., & Georgiev, M. I. (2017). Phytochemical variations of Rhodiola rosea L. wild-grown in Bulgaria. Phytochemistry Letters, 20, 386-390. 8. Panossian, A., & Wikman, G. (2009). Evidence-based efficacy of adaptogens in fatigue, and molecular mechanisms related to their stress-protective activity. Current clinical pharmacology, 4(3), 198-219.
8. Darbinyan, V., Kteyan, A., Panossian, A., Gabrielian, E., Wikman, G., & Wagner, H. (2000). Rhodiola rosea in stress induced fatigue—a double blind cross-over study of a standardized extract SHR-5 with a repeated low-dose regimen on the mental performance of healthy physicians during night duty. Phytomedicine, 7(5), 365-371.
9. Brown, R. P., Gerbarg, P. L., & Ramazanov, Z. (2002). Rhodiola rosea. A phytomedicinal overview. HerbalGram, 56, 40-52.
10. Spasov, A. A., Wikman, G. K., Mandrikov, V. B., Mironova, I. A., & Neumoin, V. V. (2000). A double-blind, placebo-controlled pilot study of the stimulating and adaptogenic effect of Rhodiola rosea SHR-5 extract on the fatigue of students caused by stress during an examination period with a repeated low-dose regimen. Phytomedicine, 7(2), 85-89.
11. Hung, S. K., Perry, R., & Ernst, E. (2011). The effectiveness and efficacy of Rhodiola rosea L.: a systematic review of randomized clinical trials. Phytomedicine, 18(4), 235-244.
12. Li, Y., Pham, V., Bui, M., Song, L., Wu, C., Walia, A., ... & Zi, X. (2017). Rhodiola rosea L.: an herb with anti-stress, anti-aging, and immunostimulating properties for cancer chemoprevention. Current pharmacology reports, 3(6), 384-395.
13. Panossian, A., & Wikman, G. (2010). Effects of adaptogens on the central nervous system and the molecular mechanisms associated with their stress—protective activity. Pharmaceuticals, 3(1), 188-224.
14. Kołtun-Jasion, M., Czerwiec, K., Parzonko, A., Bakiera, A., Ożarowski, M., & Kiss, A. K. Comprehensive Profiling of Rhodiolae roseae roots and corresponding products: Phytochemical Insights and Modulation of Neuroinflammation in BV2 microglial cell model. Frontiers in Pharmacology, 16, 1608767.
15. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/healthy-diet
16. EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies (NDA). (2012). Scientific Opinion on the substantiation of a health claim related to Rhodiola rosea L. extract and reduction of mental fatigue pursuant to Article 13 (5) of Regulation (EC) No 1924/2006. EFSA Journal, 10(7), 2805.
17. Roger, T. (2020). Tsobou Roger1*, Hamawa Yougouda2, Fawa Guidawa3, Tatsimo Ndendoung Simplice Joël4, Avana Tientcheu Marie-Louise5, Wouokoue Taffo Junior Baudoin1, Mapongmetsem Pierre Marie3, Van Damme Patrick6. Journal of Medicinal Herbs and Ethnomedicine, 6, 61-85.
18. Panossian, A., & Wikman, G. (2010). Effects of adaptogens on the central nervous system and the molecular mechanisms associated with their stress—protective activity. Pharmaceuticals, 3(1), 188-224.
19. Hung, S. K., Perry, R., & Ernst, E. (2011). The effectiveness and efficacy of Rhodiola rosea L.: a systematic review of randomized clinical trials. Phytomedicine, 18(4), 235-244.