Czy zastanawiałaś się kiedyś, skąd biorą się „motylki w brzuchu” lub dlaczego intuicja bywa nazywana „przeczuciem z wnętrza”? Nasze jelita to znacznie więcej niż tylko przewód do trawienia – są zamieszkiwane przez biliony mikroorganizmów tworzących mikrobiom jelitowy, dynamiczny ekosystem, który wpływa na wiele aspektów naszego zdrowia. Szacuje się, że masa wszystkich mikroorganizmów w jelitach może osiągać do 2 kg – to niemal tyle, ile waży ludzki mózg. W tym artykule przybliżymy świat mikrobiomu jelitowego i jego znaczenie dla organizmu człowieka.
Czym jest mikrobiom jelitowy?
Mikrobiom jelitowy to złożony zespół mikroorganizmów zamieszkujących nasz przewód pokarmowy, głównie jelito grube. Składa się przede wszystkim z bakterii, ale także z wirusów, archeonów i grzybów. Liczba komórek bakteryjnych w ludzkim organizmie jest porównywalna z liczbą komórek własnych człowieka, a liczba gatunków bakterii sięga ponad tysiąca. Każdy człowiek posiada unikalny zestaw mikroorganizmów – swoistą mikrobiologiczną „sygnaturę”.
Dominującymi typami bakterii w jelitach są Firmicutes, Bacteroidetes, Actinobacteria oraz Proteobacteria. Ich proporcje mogą się różnić w zależności od diety, wieku, stylu życia, stosowania leków (zwłaszcza antybiotyków), a także chorób i innych tzw. czynników środowiskowych [1].
Historia badań nad mikrobiomem
Początki badań nad wpływem mikroorganizmów jelitowych sięgają XIX wieku, kiedy to Ilja Miecznikow postulował, że fermentowane produkty mleczne mogą wspierać zdrowie dzięki zawartym w nich bakteriom. Jednak prawdziwy przełom nastąpił w XXI wieku wraz z rozwojem technik sekwencjonowania DNA, umożliwiających dokładne określenie składu mikrobiomu.
W 2008 roku zainicjowano Human Microbiome Project – międzynarodowy projekt badawczy mający na celu zmapowanie mikroorganizmów zasiedlających organizm człowieka. Dzięki temu odkryto, że mikrobiom jest zmienny i podlega wpływom diety, środowiska, leków i innych czynników zewnętrznych, co odróżnia go od względnie stałego genomu ludzkiego [2].
Funkcje mikrobiomu jelitowego
Mikroorganizmy jelitowe pełnią kluczowe funkcje metaboliczne. Biorą udział w trawieniu, szczególnie fermentując węglowodany do krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych (SCFA) – takich jak maślan, propionian i octan. SCFA stanowią źródło energii dla komórek nabłonka jelitowego, wpływają na utrzymanie integralności bariery jelitowej, a także wykazują działanie immunomodulujące i przeciwzapalne [3, 4].
Mikrobiom wspomaga również syntezę niektórych witamin, takich jak witaminy z grupy B (np. B7 – biotyna) oraz witaminy K. Uczestniczy w metabolizmie leków i substancji egzogennych, a także wpływa na rozwój układu odpornościowego poprzez interakcję z komórkami immunologicznymi [5].
Dieta a mikrobiom jelitowy
Dieta ma ogromny wpływ na skład i funkcjonowanie mikrobiomu. Badania pokazują, że zmiany w sposobie odżywiania mogą wpływać na skład mikroflory już w ciągu 24–48 godzin. Dieta bogata w błonnik, obecny w warzywach, owocach, pełnoziarnistych produktach zbożowych i roślinach strączkowych, promuje rozwój bakterii produkujących SCFA, takich jak Bifidobacterium czy Lactobacillus [3].
Z kolei dieta bogata w tłuszcze nasycone i uboga w błonnik może prowadzić do zmniejszenia różnorodności mikrobiomu i sprzyjać rozwojowi bakterii potencjalnie prozapalnych [6]. Produkty fermentowane, jak jogurty czy kiszonki, mogą dostarczać probiotycznych mikroorganizmów, jednak ich rzeczywisty wpływ zależy od konkretnego szczepu i jego żywotności [7].
Oś jelitowo-mózgowa
Komunikacja między jelitami a mózgiem, tzw. oś jelitowo-mózgowa, to złożony dwukierunkowy system przekazywania sygnałów z udziałem mikrobiomu. Bakterie jelitowe produkują związki wpływające na neuroprzekaźniki, takie jak serotonina, GABA i dopamina. Co ciekawe, ponad 90% serotoniny w organizmie powstaje właśnie w jelicie [8].
Sygnały te są przekazywane m.in. przez nerw błędny oraz za pośrednictwem cytokin i SCFA, które mogą oddziaływać na układ nerwowy. W modelach zwierzęcych wykazano, że zaburzenia w składzie mikrobiomu mogą wpływać na zachowanie, nastrój i funkcje poznawcze [9].
Mikrobiom a układ odpornościowy
Około 70–80% komórek układu odpornościowego znajduje się w obrębie GALT (Gut-Associated Lymphoid Tissue). Mikrobiom wspiera rozwój i funkcjonowanie układu immunologicznego, stymulując dojrzewanie limfocytów T regulatorowych oraz produkcję mucyn i defensyn – białek wzmacniających barierę jelitową [4].
Krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe, zwłaszcza maślan, mają udowodniony wpływ na zmniejszanie stanu zapalnego poprzez hamowanie aktywacji neutrofili i makrofagów, a także poprzez wspieranie populacji limfocytów Treg [3, 4, 5].
Czynniki wpływające na mikrobiom
Na skład mikrobiomu wpływa wiele czynników – od momentu narodzin (poród naturalny vs. cesarskie cięcie), poprzez sposób karmienia niemowlęcia (mleko matki vs. mleko modyfikowane), aż po stosowanie antybiotyków. Antybiotykoterapia może znacząco zaburzyć skład mikrobiomu, a jego odbudowa może trwać wiele miesięcy [1].
Kontakt z naturą, obecność zwierząt domowych, aktywność fizyczna i redukcja stresu – to wszystko może pozytywnie wpływać na różnorodność mikroflory. Z drugiej strony, czynniki takie jak dieta uboga w błonnik, stres i przewlekłe choroby mogą prowadzić do dysbiozy, czyli zaburzenia równowagi mikrobiologicznej [6].
Przyszłość badań nad mikrobiomem
Mikrobiom jelitowy to dziś jeden z najprężniej rozwijających się tematów w medycynie i biologii. Nowoczesne terapie oparte na modyfikacji mikrobiomu (np. przeszczep mikroflory, prebiotyki, probiotyki nowej generacji) mają nawet potencjał wspierania leczenia różnych schorzeń, choć nadal wymagają dalszych badań klinicznych.
Póki co, najlepszym sposobem wspierania mikrobiomu jest zróżnicowana, bogata w błonnik dieta oparta na produktach roślinnych oraz unikanie nadmiernego stosowania antybiotyków i wysoko przetworzonej żywności.
Uwaga: Materiał ten ma wyłącznie charakter informacyjny i nie powinien być traktowany jako substytut profesjonalnej porady medycznej, diagnozy ani leczenia. W przypadku wątpliwości zdrowotnych skonsultuj się z lekarzem lub specjalistą.
Literatura
- Mosca, A., Leclerc, M., & Hugot, J. P. (2016). Gut microbiota diversity and human diseases: should we reintroduce key predators in our ecosystem?. Frontiers in microbiology, 7, 455.
- Roshchupkina, L., & Peigneux, P. (2020). Sleep and Cognition. In Management of Sleep Disorders in Psychiatry. Oxford University Press. https://doi.org/10.1093/MED/9780190929671.003.0005
- Kornienko, E. (2022). “Gut microbiota universe” – diversity of functions: a modern view. Voprosy Detskoy Dietologii.
- Spiljar, M., Merkler, D., & Trajkovski, M. (2017). The immune system bridges the gut microbiota with systemic energy homeostasis. Frontiers in Immunology.
- Ney, L.-M. et al. (2023). Short chain fatty acids: key regulators of immune response. Open Biology, 13.
- Ohara, T. (2022). Gut microbiota and intestinal immune systems. International Journal of Clinical Images and Medical Reviews.
- Golpour, F. et al. (2023). Short-chain fatty acids: a possible treatment option for autoimmune diseases. Biomedicine & Pharmacotherapy, 163, 114763.
- Xiang, M., Tan, J., & Macia, L. (2019). Fatty acids, gut bacteria, and immune cell function. The Molecular Nutrition of Fats.
- Zhang, R. et al. (2025). The gut microbiome, immune modulation, and cognitive decline. Frontiers in Immunology, 16.
- Silva, Y. P., Bernardi, A., & Frozza, R. (2020). Short-chain fatty acids in gut-brain communication. Frontiers in Endocrinology, 11.
- McLeod, K. H. et al. (2019). Dietary short-chain fatty acids in inflammatory diseases. In Bioactive Food as Dietary Interventions for Arthritis.