Ekstrakt z fiołka trójbarwnego (Viola tricolor) – tajemnica średniowiecznych zielników.

Wśród bogactwa roślin wykorzystywanych przez średniowiecznych zielarzy, fiołek trójbarwny (Viola tricolor) zajmuje szczególne miejsce. Ta niepozorna roślina, znana również jako bratki polne czy kwiat Świętej Trójcy, od wieków obecna jest w europejskiej tradycji leczniczej. Pierwsze pisemne wzmianki o niej pojawiają się już w IX wieku, a jej popularność znacząco wzrosła w XII i XIII wieku. Zielniki z tego okresu, takie jak "Physica" Hildegardy z Bingen, wskazują na szerokie zastosowanie fiołka, zwłaszcza w leczeniu problemów skórnych. Fascynujące jest to, że w różnych regionach Europy niezależnie dochodzono do podobnych wniosków na temat jego zastosowań, co świadczy o skuteczności empirycznych obserwacji [1].

W średniowieczu fiołek często nosił nazwę "herba trinitatis" ze względu na trójkolorowe kwiaty symbolizujące Trójcę Świętą. Oprócz przypisywanych mu właściwości ochronnych przed "złymi duchami", fiołek miał status rośliny świętej, co pozwalało na jego zbieranie nawet w dni świąteczne. Rękopisy z epoki zawierają liczne ilustracje fiołka, które pozwalają dzisiejszym botanikom na jednoznaczną identyfikację gatunku [2].

Zbiory fiołka odbywały się o świcie lub podczas pełni księżyca, co miało wzmocnić jego lecznicze właściwości. Z dzisiejszego punktu widzenia takie praktyki mogły pomagać w zachowaniu świeżości roślin i poprawiać skuteczność ekstrakcji substancji aktywnych.

Tradycyjne zastosowania fiołka trójbarwnego

Fiołek trójbarwny w tradycyjnej medycynie ludowej stosowano przede wszystkim w celu pielęgnacji skóry. Napary i maści przygotowywano ze świeżych lub suszonych części rośliny, a ich głównym zadaniem było łagodzenie podrażznień, wysypek oraz utrzymanie młodego wyglądu skóry. Powszechnie wierzono, że fiołek "oczyszcza krew", co w kontekście humoralnej teorii medycznej średniowiecza oznaczało przywracanie równowagi w organizmie [3]. Napary z fiołka były szczególnie cenione przez kobiety, które stosowały je w codziennej pielęgnacji. Dodatkowo fiołek trójbarwny stosowano jako przyprawę do zup, sałatek i win wzmacniających. Praktyki te miały uzasadnienie żywieniowe, ponieważ fiołek zawierał znaczące ilości witaminy C i beta-karotenu [4]. W kuchni klasztornej bratki były pierwszym świeżym ziołem po zimie, pomagając w "oczyszczaniu" organizmu po diecie opartej na produktach konserwowanych. Takie wykorzystanie rośliny, zgodne z kalendarzem przyrodniczym, miało realne podstawy w poprawie stanu odżywienia po zimie.

Rozwój metod pozyskiwania ekstraktu

W średniowieczu najczęściej stosowano proste metody pozyskiwania substancji aktywnych: macerację w wodzie, winie lub oleju, a także gotowanie. Procesy te były wspomagane ekspozycją na promienie słoneczne. W bardziej zaawansowanych warsztatach stosowano destylację parową, technikę wprowadzoną do Europy m.in. przez dzieła Awicenny [5]. W XVIII i XIX wieku metody ekstrakcji uległy znaczącej poprawie wraz z rozwojem chemii i farmacji. Rozpuszczalniki organiczne umożliwiły izolację poszczególnych grup związków bioaktywnych. Dziś nowoczesne technologie, takie jak ekstrakcja nadkrytycznym CO2 czy ultradźwiękami, pozwalają na uzyskanie wysoko standaryzowanych ekstraktów o stabilnym i powtarzalnym składzie [6]. Te współczesne metody umożliwiają selektywną izolację flawonoidów, saponin i kwasów fenolowych, kluczowych dla potencjalnych właściwości fiołka.

Składniki bioaktywne fiołka trójbarwnego

Fiołek trójbarwny jest bogatym źródłem flawonoidów (rutyny, kwercetyny, wiolantyny), które wykazują silne właściwości antyoksydacyjne i przeciwzapalne [7]. Obecność tych związków może być podstawą tradycyjnego stosowania fiołka w pielęgnacji skóry. Kolejną istotną grupą są saponiny triterpenowe, które mają zdolność do tworzenia piany oraz ułatwiają wchłanianie innych substancji przez skórę. Zawarte w fiołku kwasy fenolowe, takie jak kwas salicylowy, mogą przyczyniać się do łagodzenia stanów zapalnych [8]. Ochronne działanie ekstraktów z fiołka związane jest również z zawartością związków ślużowych oraz cyklotydyn, które mają potencjalne właściwości stabilizujące i regeneracyjne [9]. Obecność witaminy C, beta-karotenu, potasu i magnezu dodatkowo wzbogaca profil odżywczy fiołka trójbarwnego.

Fiołek trójbarwny w średniowiecznej medycynie Hildegardy z Bingen Hildegarda z Bingen opisała fiołek trójbarwny jako roślinę o "zimnej naturze", co miało znaczenie terapeutyczne w przypadkach nadmiaru "gorąca" w organizmie [10]. W jej dziełach napary i maści fiołkowe zalecano do pielęgnacji skóry podrażnionej i uszkodzonej. Hildegarda traktowała fiołka nie tylko jako środek fizyczny, ale także duchowy – wierząc, że poprawa stanu skóry odzwierciedla uzdrowienie wewnętrznego "ciała subtelnego". Holistyczne podejście Hildegardy wyprzedza współczesne rozumienie psychosomatyki, łącząc pielęgnację fizyczną i psychiczną.

Współczesne badania nad fiołkiem trójbarwnym

Nowoczesne badania fitochemiczne potwierdzają obecność ponad 100 związków bioaktywnych w fiołku trójbarwnym [11]. Badania in vitro wykazały, że flawonoidy z fiołka wykazują działanie przeciwzapalne i antyoksydacyjne. W badaniach dermatologicznych ekstrakty fiołkowe wykazały zdolność do łagodzenia podrażnienia i wspomagania regeneracji skóry, prawdopodobnie dzięki obecności saponin i związków ślużowych [12]. Dodatkowo badania nad cyklotydynami wskazują na ich potencjał przeciwnowotworowy w modelach laboratoryjnych, choć wymagają dalszych badań klinicznych [13]. Ekstrakt z fiołka trójbarwnego stanowi fascynujący przedmiot badań, łącząc tradycyjną wiedzę z nowoczesnymi odkryciami.

Uwaga: Materiał ten ma wyłącznie charakter informacyjny i nie powinien być traktowany jako substytut profesjonalnej porady medycznej, diagnozy ani leczenia. W przypadku wątpliwości zdrowotnych skonsultuj się z lekarzem lub specjalistą.

Literatura

1. Hildegard of Bingen. (1998). Physica: Liber simplicis medicinae. Bear & Company.
2. Hellinger, R., Koehbach, J., Fedchuk, H., Sauer, B., Huber, R., Gruber, C., & Gründemann, C. (2014). Immunosuppressive activity of an aqueous Viola tricolor herbal extract. Journal of Ethnopharmacology, 151(1), 299–306.
3. Siraisi, N. G. (2009). Medieval and Early Renaissance Medicine: An Introduction to Knowledge and Practice. University of Chicago Press.
4. Gruenwald, J., Brendler, T., & Jaenicke, C. (2004). PDR for Herbal Medicines (3rd ed.). Thomson PDR.
5. Nasr, S. H. (2006). Science and Civilization in Islam. Harvard University Press.
6. Herrero, M., Cifuentes, A., & Ibáñez, E. (2006). "Sub- and supercritical fluid extraction of functional ingredients from different natural sources: Plants, food-by-products, algae and microalgae." Food Chemistry, 98(1), 136-148.
7. Khoddami, A., Wilkes, M. A., & Roberts, T. H. (2013). "Techniques for Analysis of Plant Phenolic Compounds." Molecules, 18(2), 2328-2375.
8. Shahidi, F., & Ambigaipalan, P. (2015). "Phenolics and polyphenolics in foods, beverages and spices: Antioxidant activity and health effects." Journal of Functional Foods, 18, 820-897.
9. Craik, D. J., Daly, N. L., Bond, T., & Waine, C. (1999). "Plant cyclotides: A unique family of cyclic and knotted proteins that defines the cyclic cystine knot structural motif." Journal of Molecular Biology, 294(5), 1327-1336.
10. Newman, B. (1987). Sister of Wisdom: St. Hildegard's Theology of the Feminine. University of California Press.
11. Godara, A. (2022). Preliminary phytochemical screening and determination of total phenols and flavonoids in aerial parts of Viola tricolor. ECS Transactions, 107(1), 8219.
12. Zeller, S., et al. (2011). "In vitro screening of medicinal plants traditionally used to treat skin diseases." Journal of Ethnopharmacology, 134(2), 439-446.
13. Hernandez, J. F., et al. (2000). "Conformational dynamics and structural determinants of cyclotide bioactivity." Journal of Biological Chemistry, 275(51), 40120-40127.