Od kichnięcia do łez: jak alergie wpływają na organizm człowieka?

Czy zastanawialiście się kiedyś, dlaczego organizm niektórych osób tak gwałtownie reaguje na pozornie niewinne pyłki brzóz czy fragmenty białka w orzechach? Dlaczego system immunologiczny, który powinien chronić przed niebezpiecznymi patogenami, czasami zaczyna traktować jako wroga substancje, z którymi człowiek styka się od tysięcy lat? Alergie to jedno z najbardziej fascynujących zjawisk medycyny współczesnej - według danych epidemiologicznych dotykają już znaczący odsetek populacji w krajach rozwiniętych i stanowiący jedno z najpoważniejszych wyzwań zdrowia publicznego XXI wieku. To historia o tym, jak nasz system obronny może czasami reagować w sposób nieproporcjonalny do zagrożenia, wywołując szereg biochemicznych procesów, które sprawiają, że zwykły spacer po parku może wiązać się z dyskomfortem w postaci kichania, łzawienia czy trudności oddechowych.

Czym są alergie z perspektywy medycznej

Alergia to nieprawidłowa, nadmierna reakcja układu immunologicznego na substancje (alergeny), które dla większości ludzi są zupełnie nieszkodliwe. W odróżnieniu od nietolerancji pokarmowej, która wynika z zaburzeń enzymatycznych lub metabolicznych, alergia zawsze wiąże się z mechanizmami immunologicznymi. Kluczową rolę odgrywają tu przeciwciała klasy IgE, które rozpoznają specyficzne cząsteczki i przy ponownym kontakcie z alergenem, mogą prowadzić do uruchomienia kaskady reakcji obronnych. Pierwszy kontakt z alergenem zazwyczaj nie daje objawów i jest to etap tzw. sensybilizacji, w trakcie którego organizm „uczy się” rozpoznawać daną substancję jako potencjalne zagrożenie. Przy kolejnym zetknięciu z alergenem może dochodzić do pełnoobjawowej reakcji alergicznej, manifestującej się m.in. kichaniem, łzawieniem oczu, świądem skóry czy dusznością. Mechanizmy alergii są przedmiotem intensywnych badań naukowych i wciąż poznajemy nowe aspekty tego złożonego zjawiska [1].

Historia badań nad alergiami

Początki naukowego zainteresowania alergiami sięgają przełomu XIX i XX wieku, kiedy to austriacki pediatra Clemens von Pirquet wprowadził pojęcie „alergii” opisując nietypowe reakcje dzieci na surowicę przeciwbłoniczą. To właśnie on zauważył, że niektóre osoby mogą reagować zupełnie inaczej na substancje, które są dla większości neutralne. Istotnym przełomem było odkrycie przez japońskich badaczy Kimishige i Teruko Ishizaka w 1966 roku przeciwciał klasy IgE, które są kluczowe w rozwoju reakcji alergicznej. Odkrycie to pozwoliło wyjaśnić, dlaczego reakcje alergiczne mają charakter natychmiastowy i otworzyło nowe perspektywy dla diagnostyki i leczenia alergii. Na przestrzeni dekad obserwowano, że alergie częściej występują w krajach o wyższym standardzie życia, co zapoczątkowało rozważania nad teorią higieny i wpływem środowiska na rozwój nadwrażliwości [2].

Współczesne dane epidemiologiczne

Współczesna epidemiologia alergii jasno pokazuje, że jest to zjawisko o rosnącym znaczeniu społecznym. Według Europejskiej Akademii Alergologii i Immunologii Klinicznej (EAACI), nawet 150 milionów Europejczyków cierpi na alergie, a liczba ta systematycznie wzrasta. W Polsce szacuje się, że alergiczny nieżyt nosa dotyczy około 25-30% dorosłych, astma oskrzelowa 8-10%, a alergie pokarmowe 3-4% populacji dorosłej. Co więcej, liczba dzieci z objawami alergicznymi również dynamicznie rośnie, co stanowi wyzwanie dla systemu opieki zdrowotnej. Interesujące jest zjawisko tzw. „marszu alergicznego”, polegającego na pojawianiu się kolejnych rodzajów alergii u tej samej osoby w miarę upływu czasu. Czynnikami ryzyka mogą być m.in. uwarunkowania genetyczne, ekspozycja na alergeny oraz zmiany środowiskowe [3].

Mechanizm reakcji alergicznej

Proces rozwoju reakcji alergicznej jest złożony i obejmuje wiele etapów. Kluczową rolę odgrywają tu mastocyty - komórki obecne w tkankach mających kontakt ze środowiskiem zewnętrznym, takich jak skóra czy błony śluzowe. Gdy alergen po raz kolejny trafi do organizmu, łączy się z przeciwciałami IgE na powierzchni mastocytów, co prowadzi do ich degranulacji. Uwolnione zostają wtedy mediatory reakcji alergicznej, takie jak histamina, prostaglandyny czy leukotrieny, które odpowiadają za objawy kliniczne. Reakcja ta przebiega w dwóch fazach: wczesnej (kilkanaście minut po ekspozycji) i późnej (po kilku godzinach), co tłumaczy, dlaczego objawy alergii mogą nawracać nawet po pozornym ustąpieniu pierwszych symptomów [4].

Rola histaminy w objawach alergicznych

Histamina jest kluczowym mediatorem reakcji alergicznych i odpowiada za wiele charakterystycznych objawów. Jest magazynowana w mastocytach, a jej uwalnianie prowadzi do rozszerzenia naczyń krwionośnych, zwiększenia przepuszczalności ścian naczyń, świądu, kichania oraz produkcji śluzu. Receptory histaminowe obecne są w wielu narządach, dlatego objawy alergii mogą być tak różnorodne, od zmian skórnych po duszność. Oprócz histaminy znaczenie mają również inne mediatory, takie jak leukotrieny i prostaglandyny, które nasilają stan zapalny oraz mogą odpowiadać za przewlekłość i oporność objawów na leczenie przeciwhistaminowe [5].

Główne alergeny w Polsce

W Polsce najczęstszymi alergenami wziewnymi są pyłki roślin wiatropylnych: brzozy, traw, olchy i leszczyny. Pyłki te, szczególnie brzozy zawierające alergen Bet v 1, są głównym źródłem objawów alergicznych w okresie wiosennym i wczesnoletnim. Roztocza kurzu domowego stanowią problem całoroczny, a ich obecność w powietrzu wzrasta w sezonie grzewczym. Nie można zapominać o alergenach zwierzęcych, takich jak białka z sierści, śliny czy gruczołów łojowych psów i kotów, które mogą utrzymywać się w domach nawet po usunięciu zwierzęcia. Coraz częściej występują także alergie pokarmowe, a wśród nich dominują uczulenia na orzechy, mleko, jaja czy owoce morza [6].

Alergie sezonowe versus całoroczne

Alergie można podzielić na sezonowe i całoroczne w zależności od czasu trwania objawów oraz źródła alergenu. Alergie sezonowe wiążą się głównie z pyleniem roślin i najczęściej nasilają się w określonych porach roku. Ich intensywność może zależeć od pogody – deszcz redukuje stężenie pyłków, natomiast suche i wietrzne dni je zwiększają. Alergie całoroczne wywoływane są najczęściej przez alergeny obecne w otoczeniu przez cały rok, takie jak roztocza kurzu czy alergeny zwierzęce. Objawy mogą się zmieniać pod wpływem warunków domowych, szczególnie zimą, kiedy więcej czasu spędzamy w zamkniętych pomieszczeniach [7].

Alergie pokarmowe u dorosłych

Alergie pokarmowe coraz częściej są diagnozowane także u osób dorosłych, a nie, jak dawniej sądzono, wyłącznie u dzieci. Mogą one pojawić się nawet po wielu latach tolerancji danego produktu. Czynniki sprzyjające rozwojowi alergii pokarmowej u dorosłych obejmują zmiany w diecie, zwiększoną przepuszczalność jelit, czynniki środowiskowe, stres oraz stosowanie niektórych leków, takich jak antybiotyki. U dorosłych najczęstsze są alergie na orzechy, owoce morza, owoce oraz niektóre przyprawy. W odróżnieniu od nietolerancji, reakcje alergiczne mogą prowadzić do poważnych objawów, w tym wstrząsu anafilaktycznego [8].

Wpływ stresu na objawy alergiczne

W ostatnich latach coraz więcej uwagi poświęca się roli stresu w nasileniu objawów alergicznych. Badania sugerują, że przewlekły stres może zaburzać równowagę układu odpornościowego, zwiększając produkcję przeciwciał IgE oraz podatność na reakcje zapalne. Stres sprzyja również wydzielaniu neuropeptydów, które mogą bezpośrednio aktywować mastocyty, wywołując objawy podobne do reakcji alergicznej. Z tego względu techniki radzenia sobie ze stresem, takie jak relaksacja czy regularna aktywność fizyczna, mogą stanowić element wspomagający terapię alergii [9].

Rola hormonów płciowych.

Hormony płciowe mają istotny wpływ na przebieg reakcji alergicznych. Estrogeny mogą nasilać odpowiedź immunologiczną i zwiększać ryzyko wystąpienia objawów alergicznych, natomiast progesteron wykazuje działanie przeciwzapalne. U kobiet nasilenie objawów alergicznych może być zauważalne w różnych fazach cyklu menstruacyjnego, a także podczas ciąży czy menopauzy. Przykładem może być „menstruacyjna astma” - zjawisko pogorszenia objawów astmy przed miesiączką. W czasie ciąży część kobiet doświadcza poprawy, inne natomiast obserwują nasilenie dolegliwości [10].

Alergie krzyżowe

Pojawienie się alergii krzyżowych wynika z podobieństwa struktur białkowych pomiędzy różnymi alergenami. Przykładowo osoby uczulone na pyłek brzozy mogą również reagować na jabłka, gruszki, migdały czy marchew. To zjawisko nazywane jest zespołem brzoza-jabłko i wynika z reaktywności krzyżowej pomiędzy alergenem Bet v 1 a białkami obecnymi w tych pokarmach. Podobne reakcje mogą występować pomiędzy lateksem a bananem, awokado, kiwi czy kasztanem. W praktyce klinicznej istotne jest indywidualne podejście do diety i diagnostyki, gdyż nie każda osoba z alergią na pyłki doświadczy objawów po spożyciu owoców [11].

Pseudoalergeny

Pseudoalergeny to substancje wywołujące objawy przypominające alergię, lecz bez udziału mechanizmów immunologicznych IgE. Zaliczamy do nich niektóre aminy biogenne (histamina, tyramina), salicylany czy dodatki do żywności, takie jak barwniki czy konserwanty. Ich działanie polega na bezpośrednim uwalnianiu mediatorów z mastocytów lub zaburzaniu metabolizmu histaminy w organizmie. Objawy po spożyciu pseudoalergenów mogą być bardzo podobne do klasycznych reakcji alergicznych, dlatego diagnostyka wymaga w tym przypadku szczególnej ostrożności i specjalistycznych testów prowokacyjnych [12].

Wpływ zanieczyszczenia powietrza

Zanieczyszczenie powietrza, zwłaszcza w dużych miastach, jest uznawane za istotny czynnik zwiększający częstość i nasilenie alergii. Pyły zawieszone (PM2.5, PM10), dwutlenek azotu czy ozon mogą nie tylko drażnić błony śluzowe, ale także uszkadzać bariery ochronne dróg oddechowych i wzmacniać reakcje na alergeny wziewne. Niektóre badania sugerują, że obecność zanieczyszczeń może zmieniać strukturę pyłkówi. Efektem tego jest wyższa zachorowalność na astmę i alergiczny nieżyt nosa wśród mieszkańców aglomeracji miejskich, zwłaszcza dzieci [13].

Teoria higieny i jej implikacje

Teoria higieny zakłada, że nadmierna czystość w dzieciństwie może prowadzić do niewystarczającej stymulacji układu odpornościowego, co sprzyja rozwojowi alergii. Dzieci wychowywane w gospodarstwach rolnych, mające kontakt ze zwierzętami i różnorodną mikroflorą, rzadziej cierpią na alergie i astmę. Podobnie dzieci z rodzin wielodzietnych, u których występuje częstszy kontakt z drobnoustrojami, mają mniejsze ryzyko rozwoju nadwrażliwości. Teoria ta nie oznacza jednak, że należy zaniedbywać higienę, raczej podkreśla znaczenie umiarkowanego kontaktu z mikroorganizmami w okresie dzieciństwa [14].

Rola mikrobiomu jelitowego

Mikrobiom jelitowy, czyli zbiór mikroorganizmów zasiedlających przewód pokarmowy człowieka, odgrywa kluczową rolę w regulacji odpowiedzi immunologicznej. Osoby z alergiami często mają mniej zróżnicowaną florę bakteryjną oraz niższą obecność korzystnych bakterii produkujących kwasy tłuszczowe o właściwościach przeciwzapalnych. Dysbioza, czyli zaburzenie równowagi mikrobiomu, sprzyja rozwojowi stanu zapalnego i może zwiększać przepuszczalność jelit, co ułatwia przenikanie alergenów do krwiobiegu. Stosowanie antybiotyków, zwłaszcza w pierwszych latach życia, może niekorzystnie wpływać na skład mikrobioty i zwiększać ryzyko rozwoju alergii [15].

Mity i fakty o alergiach

Alergie to choroby immunologiczne, a nie „psychiczne fanaberie” - mają ściśle określone mechanizmy biochemiczne i można je potwierdzić badaniami laboratoryjnymi. Wbrew obiegowym opiniom, nie każda alergia mija z wiekiem, część alergii dziecięcych rzeczywiście może ustępować, ale u dorosłych mogą pojawiać się nowe. Błędne jest przekonanie, że „naturalne” oznacza „bezpieczne” - niektóre z najsilniejszych alergenów pochodzą właśnie z natury (np. jad owadów, orzechy, pyłki). Równie niebezpieczny jest mit o „wzmacnianiu odporności” poprzez celową ekspozycję na alergeny bez kontroli lekarza, co może prowadzić do groźnych następstw [16].

Podsumowanie i wskazówki

Zrozumienie mechanizmów alergii pozwala na skuteczniejsze radzenie sobie z objawami i poprawę jakości życia osób dotkniętych tym schorzeniem. Każdy przypadek alergii wymaga indywidualnej diagnostyki i terapii, dlatego tak ważna jest współpraca z doświadczonym specjalistą. Wczesne rozpoznanie i odpowiednie leczenie mogą zapobiec poważniejszym powikłaniom, takim jak astma czy przewlekłe zapalenie błon śluzowych. Pamiętaj, by nie lekceważyć objawów i w przypadku wątpliwości zawsze skonsultować się z lekarzem.

Literatura

1. Akdis, C. A., & Akdis, M. (2015). Mechanisms of allergen-specific immunotherapy and immune tolerance to allergens. World Allergy Organization Journal, 8, 1-12.
2. Johansson, S. G. O., Hourihane, J. B., Bousquet, J., Bruijnzeel‐Koomen, C., Dreborg, S., Haahtela, T., ... & Wüthrich, B. (2001). A revised nomenclature for allergy: an EAACI position statement from the EAACI nomenclature task force. Allergy, 56(9), 813-824.
3. Pawankar, R., Canonica, G. W., Holgate, S. T., Lockey, R. F., & Blaiss, M. S. (2011). WAO white book on allergy. Milwaukee, WI: World Allergy Organization, 3, 156-157.
4. Gould, H. J., & Sutton, B. J. (2008). IgE in allergy and asthma today. Nature Reviews Immunology, 8(3), 205-217.
5. Christopher, F. (2017). Targeting histamine H4 receptors in treating allergies caused by environment (Doctoral dissertation, nyme).
6. Burbach, G. J., Heinzerling, L. M., Edenharter, G., Bachert, C., Bindslev‐Jensen, C., Bonini, S., ... & Zuberbier, T. (2009). GA2LEN skin test study II: clinical relevance of inhalant allergen sensitizations in Europe. Allergy, 64(10), 1507-1515.
7. D'Amato, G., Cecchi, L., D'amato, M., & Liccardi, G. (2010). Urban air pollution and climate change as environmental risk factors of respiratory allergy: an update. Journal of Investigational Allergology and Clinical Immunology, 20(2), 95-102.
8. Sicherer, S. H., & Sampson, H. A. (2014). Food allergy: epidemiology, pathogenesis, diagnosis, and treatment. Journal of Allergy and Clinical Immunology, 133(2), 291-307.
9. Wright, R. J., Cohen, R. T., & Cohen, S. (2005). The impact of stress on the development and expression of atopy. Current opinion in allergy and clinical immunology, 5(1), 23-29.
10. Leffler, J., Stumbles, P. A., & Strickland, D. H. (2018). Immunological processes driving IgE sensitisation and disease development in males and females. International Journal of Molecular Sciences, 19(6), 1554.
11. Breiteneder, H., & Radauer, C. (2004). A classification of plant food allergens. Journal of allergy and clinical immunology, 113(5), 821-830.
12. Zuberbier, T., Edenharter, G., Worm, M., Ehlers, I., Reimann, S., Hantke, T., ... & Niggemann, B. (2004). Prevalence of adverse reactions to food in Germany–a population study. Allergy, 59(3), 338-345.
13. Gruzieva, O., Bergström, A., Hulchiy, O., Kull, I., Lind, T., Melén, E., ... & Bellander, T. (2013). Exposure to air pollution from traffic and childhood asthma until 12 years of age. Epidemiology, 24(1), 54-61.
14. Strachan, D. P. (1989). Hay fever, hygiene, and household size. BMJ: British Medical Journal, 299(6710), 1259.
15. Fujimura, K. E., & Lynch, S. V. (2015). Microbiota in allergy and asthma and the emerging relationship with the gut microbiome. Cell host & microbe, 17(5), 592-602.
16. Burke-Roberts, E. S. (2023). An Educational Intervention to Improve Pediatric Food Allergy Knowledge in Nurses (Doctoral dissertation, Regis College).